Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы бала тіршілікке келген соң алғашқы алты аптаны ана мен баланың өміріне қауіпті кезең деп атайды. Бұл дегеніңіз қазақтардың жас босанған ана мен нәресте үшін қырық күнді қатерлі санағанымен тура келеді. Ғылым кейін анықтаған ақиқатты бабаларымыздың атам заманда білгеніне тағы да қайран қаласың. Әжелеріміз қырық күні толмаған сәбиді: «Әлі жердің баласы емес», – деп, сақтық шараларын жан-жақты жасаған екен. Қырық күн бойы түнде шырақ жағып, баланың шошынып не тұншығып немесе ашылып қалмауын, басқа да қауіп-қатерден сақтаған. Сонымен бірге сыртқы әсердің кездейсоқ кері кесірі тимесін деп қырық күн өткенше далаға шығармаған. Тіл-көзден, сұқ өтіп, назар тиюден қорғап, бөпені басқаларға көрсете бермеген, мұны білетін үлкендер өздері де көруге құлық танытпаған. Әжелер мен аналар баланың дене тазалығына мұқият қарап, бір күні – тұзды сумен, бір күні – сабынмен, бір күні киікоты, жұпар секілді емдік қасиеті бар өсімдіктердің қайнатпасымен шомыл-дырған. Жуындырған соң қойдың құйрықмайымен майлап, денесін жұмсартып сылаған. «Қар қылаудан өседі, бала сылаудан өседі» деп, сәбиді сылап-сипап:

Сыламақ менен,

Ширамақ сенен.

Өс! Өс! Өс!

Сүттей ақ бол,

Судай пәк бол!

Өс! Өс! Өс!

Дерт атаулы кiрмесін,

Ақ бөпеме тимесін!

Өс! Өс! Өс! –

деген секілді тілек тілей отырып баланың аяқ-қолын жайлап керіп-созып, буындарын ақырындап жазып шынықтырады.

Зер салып қарасаңыз, қырқынан шық-паған баланың көзі біртүрлі тұманданып, қайда назары түсіп тұрғаны белгісіз, жанары ауытқып «адасып» қарайды. Осы мрзімдерде талай балалар жиі жылап, дұрыс ұйықтамай, анасының да, өзінің де берекесі кететіні жиі кездеседі. Ондайда тәжірибелі әжелер: «Бала қырық күнін күтіп жүр», – деп жатады. Шындығында солай, сәбиді барлық жөн-жоралғысымен қырқынан шығарған соң жылауы басылып тыныш-талады. Жанары кәдімгідей жылтырап жан-жағына көз тоқтатып, жарықты сезіп, дыбысты аңғара бастайды.

Қалыптасқан дәстүр бойынша ұл баланы қырық күнге жеткізбей 37-39 күнде, қыз баланы қырық күнге толтырып қырқынан шығарады. «Әйел – қырық шырақты, өмір белесінде бір шырағы жанбаса, бір шырағы жанып игілік көріп, маңдайы ашылады» деп айтылған бабалар сөзі осыған орай шыққан екен. Өйткені шырағы жанып перзент сүйіп, ана атанды. Қайсыбіреулер «қыздың қалыңмалы көп болсын»-нан шыққан деп ақылгөйсиді. Бұл көкейін мал тескен тоғышарлардың сандырағы. Қалыңмалға мұның еш қатысы жоқ. Ұл мен қыздың жаратылыс-болмысы екі түрлі, екеуі – екі әлем. Олардың дене құрылысында, бой-бітімінде, күш-қуатында, айналаны қабылдап бейімделуінде өздеріне тән, Құдай жаратқан ерекшеліктері бар. Ай-тайық, қыз бала ұлға қарағанда нәзік, әлсіздеу келеді, сондықтан қырық күнді толтырып жоралғы жасайды.

Қырқынан шығарудың ең басты мәні – сәби қырық күнге жеткенде еті мен сүйегі бірігеді. Бала енді тіршілікке бейімделе бастайды, адам болуға бет бұрады. Міне, осының құрметіне дастарқан жайылып, дәстүрлі қырқынан шығару тойы жасалады.

Тұсаукесер

Қазақ халқының ерте замандардан жетіп ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүр, әдет-ғұрып, таным-наным, ырым-тыйымдары өзара тығыз байланыста көркем өрнек тауып өріліп жатады. Олардың қай-қайсысы болсын философиялық ойдың, тамыры тереңде жатқан мән-мағынаның заманалар көшінде жинақталған халық тәжірибесінің екшелген негізгі түйіні, мәйегі мен нәрі деуімізге болады. Сондай ұлағаты мол, бала өміріне арналған салттың бірі – «тұсаукесер» деп аталады.

Тұсаукесердің әр өңірде аздаған өзге-шелігі болғанымен негізгі мән-мағынасы, мақсаты бірдей. Жер-ананың үстіндегі туған топырағында бала аяғын нық басып жүріп кетсін деп атқарылатын бұл игі салт қазаққа ортақ. Тұсаукесердің бұрыннан келе жатқан әрі ел ішіне көп тараған түрі – ала жіппен кесу. Ақ жіп пен қара жіпті айқастыра кезек алмастыра отырып еседі. Мұны көбінесе «кісінің ала жібін аттамасын, қиянат жасамасын» деп осылай ала жіп таңдалады дейтін түсінік бар. Бұл біржақты жеңіл ұғым. Ала жіптің мәні бұдан гөрі тереңде жатыр. Ақ пен қара түс – өмір-тіршіліктің нышаны, тұспалды бейнесі. Бір Құдай жалғыз, қалғанының бәрі қос-қостан. Мысалы, Күн мен түн, көп пен аз, биік пен аласа, жақсылық пен жамандық, аштық пен токтық... Осылай жалғаса береді. Жаратылыста қарама-қарсылықсыз тіршілік жоқ, бірінсіз-бірі болмайды, үнемі жұптасып жүреді. Өмірдің осындай ала-құла, ой-шұқырлы кезеңдері адамның тағдырында кездесіп отырады. Сондықтан: «Жақсылық болып басына бақ қонғанда асып-тасып асылық жасамасын, қиындықта жасып басылмасын, өмірдің күнгейі мен көлеңкесінен тең етсін!» – деп баланың аяғына тұсалған ала жіпті пышақпен шорт кеседі. Қазір барлық жерде тұсауды қайшымен кесіп жүр, бұл дұрыс емес. Өйткені бір-біріне кереғар, қарама-қарсы қайшының жүзі секілді баланың алдағы өмірі қайшыланып, кедергілер көп болмасын деп қазақ қайшымен кесуді жөн көрмейді. Бұл да жай емес, тіршілік тәжірибесінен алынған.

Бұрындары ел арасында тұсауды «іші-сырты майлы болсын, бай болсын» деп қойдың тоқ ішегімен, «туған жерінде тамыр тартып қаулап өсіп-өнсін» деп көк шөппен де кесетін ырым болған. Ниеті таза, тілегі игі, шын көңілден шыққан ырым. Алайда жаппай сипат алып барлық жерге таралмаған әрі ала жіпке қосымша ретінде қолданылған.

Қазақ халқы тұсауды кез келгенге кескізбеген. Жүрісі сылбыр жайбасарға, дімкәс аурушаң адамға, қимыл-қозғалысы ауырлап қалған қарт кісіге, «жолы әлі ашылмаған» деп үйленбеген жігітке, тұрмысқа шықпаған қызға тұсау кескізбеген екен. Қай кезден бастап үдіріс алғанын білмеймін, қашан көрсең жасы үлкен әжелер тұсау кесіп жатады. Оны телеарналар жиі жарнамалап жариялайды. Теледидар көрсеткеннің бәрін шындық пен ақиқатқа балайтын қарапайым жандар «тұсауды жасы келген адам кеседі екен» деп қабылдап, ары қарай жалғастырып әдетке айналдырып жіберген болуы керек. Сөз жоқ, көпті көрген, талай немере-шөбере сүйген ұлағатты әжелер батасын беріп, ала жіпті баланың аяғына байлайды. Ал тұсауды қыз бала болса жүрісі ширақ, істеген ісін тиянақты тындыратын қағілез, ақжарқын мінезді келіншекке, ұл баланың тұсауын жақсы аты ел аузында жүрген, қолға алған шаруасын нәтижелі атқаратын еті тірі еңбекқор азаматқа кескізеді. Бұл жерде қалау – ата-ананың ықтиярында, көңілі түскен адамын оның қадір-қасиетіне қарай таңдап, тұсау кескізеді.

Сөйтіп, тұсауы кесілген баланы жасөспірімдер кезектесіп біраз жүргізеді. Оларға тәтті үлестіріп, тарту-таралғылар беріп, қуанышқа ортақтастырады. Шашу шашылып, тұсаукесер жыры айтылады. Айтушысына қарай оның түрлері де көп болған. Солардың көнеден жеткен бір үлгісі мынандай:

Қаз, қаз, балам, қаз, балам,

Қадам бассаң мәз болам.

Күрмеуіңді шештік біз,

Тұсауыңды кестiк бiз.

Қаз, қаз, балам, қаз, балам,

Тақымыңды жаз, балам.

Басқаныңа қарайық,

Қадамыңды санайық.

Қаз, қаз, балам, жүре ғой,

Балтырыңды түре ғой.

Құлын-тай боп шаба ғой,

Озып бәйге ала ғой.

Қаз, қаз, балам, қаз, балам,

Құтты болсын қадамың!

Өмірге аяқ баса бер,

Асулардан аса бер,

Қаз, қаз, балам, қаз балам! –

деп ойнақы да көңілді әуенге салып, құнарлы тілек тілейді.

Зейнеп АХМЕТОВА, «Күретамыр» кітабынан үзінді