Фото: https://vk.com/wall-157804060_363

Халқымыздың бала шыр етіп жарық дүниеге келген күннен бастап бірінен кейін бірі ретімен келіп жататын үлкенді-кішілі той-томалақтарының бірі – баланы бесікке салу. Келіннің төркіні ерекше сән-салтанатымен әкелген бесік әкелудің жалғасы нәрестені бесікке бөлеуге, яғни бесіктойға ұласады. Кейбіреулер «баланы қырқынан шығарған соң бесікке бөлейді» деп жүр. Бұл дұрыс емес. Олай дейтінім, қырқынан шыққан бала бос жатып үйреніп қалады, көп жағдайда бесікке жатпай қояды. Ал баланы кіндігі түсе салысымен бесікке бөлеген.

Бесіктой – бала өміріндегі атқарылатын тойлардың маңыздысы. Алдымен бесікті баланың жатқанына ыңғайлы етіп бүкіл жасау-жабдығын салып дайындайды. Содан соң міндетті түрде аршамен, адыраспанмен аластайтын болған. Мұның өзі де тазалыққа жатады әрі жын-шайтан үйір болмасын деген ырым. Жын-шайтан деп отырғанымыз – бір жерге жиналып қалған ауыр энергия. Нәресте тіл-көзді көтере алмайтын нәзік болғандықтан, бесікке періштедей пәк сәби жататындықтан да бесікті аластайтын болған. Сосын бесіктің түбек орнатылатын жерінен (арнайы ойылған ойық тесік) орамалға түйілген қант-кәмпит, құрт-ірімшікті «тышты ма» деп сұрай отырып ары-бері өткізеді екен. Жан-жақтан әйелдер шуылдасып «тышты-тышты» дегеннен кейін  орамалдағы түйілген дәмді ырымдап таласып алған. Бұл – бесікте жатқан баланы дәреті қинамасын деген ырым. Баланы бесікке үбірлі-шүбірлі, немере-шөберелері көп, өсіп-өнген әрі елдің анасы атанған әжелер салған. Бұл әжелер үшін мәртебе саналған әрі олар құрмет пен сый-сияпатқа ие болады.

Бесікті кез келген ағаштан жасамайды. Бұл мүлікті қасиеттеп аршадан, июге икемді болғандықтан көп жағдайда талдан жасаған. Талбесік аталуының негізі де осында жатыр. Бұл екі ағаштың әрі әдемі иістері бар, әрі мықты, құрт түспейді, шірімейді. Баланың иіс сезу, көру, есту қабілеттерінің дамуына, яғни баланың денсаулығына да бесіктің әсері мол болған. Қазіргі базарларда сатылып жүрген бесіктер қандай ағаштан жасалғаны белгісіз және түрлі-түсті бояулармен боялған. Бесік қынамен бояса бояған шығар, бірақ әлеміштеп сырламаған. Көрер көзге әдемі болғанымен мұндай құрамында химиялық қоспасы бар әрі кез келген ағаштан жасалған бесіктердің бала денсаулығына пайдасынан гөрі зияны мол екені айтпаса да түсінікті…

Бесікке жататын баланың бір ерекшелігі – бесігін аңсап тұратындығы. Ондай балалар бос жатып ұйықтамайды, кәдімгідей бесігіне қарағыштап, беймазаланып жылай бастайды. Сол кезде бесігін жасап жатқыза қойса, бірден тынышталып, қол-аяғын өзі-ақ созып ыңғайлана қалады. Емізіп, қарнын тойғызған соң тербетпей жатып маужырап ұйқыға кетеді. Үсті жылы, асты құрғақ, жайлы ұйықтап мамыражай оянады. Сол кезде анасы әндетіп отырып:

Ботамды шешіп алайын,

Ай жүзіне қарайын.

Рақаттана керілсін,

Қуандырып анасын,–

деп баланы бесіктен шешеді. Сәби емін-еркін керіліп-созылып бір қуанады дейсің... Жаттығу жасап өз жағдайын жақсартып жатқандай көрінеді. «Бесіктегі бала бес түлейді» деген осыдан шықса керек.

Бесік жыры

Ананың әлдиі, ананың бесік жыры күллі адамзат жырының қайнар бастауы деуге болады. Өйткені, әлем халықтарының барлығында бесік жыры айтылады. Тілі,
діні, салт-дәстүрі, өмір сүру қағидалары бір-біріне ұқсамайтын елдердің түгелінде аналардың бесік жырын айтуы ортақ, мақсат-мүддесі ұқсас.

Баланың тәлім-тәрбиесі мен мінез-құлық болмысынң қалыптасуына бесік жырының маңызы ұшан-теңіз. Бесік жыры сәбидің жүрек қылын қозғап, сезімін оятып, жан дүниесін тербейді, көңілін шалқытады.

Бесік жырынң тұрақты қалыпқа салғандай нұсқасы жоқ. Әрбір әже, ана өз жүрегінен, өз ойынан шығарып, ұйқастырып айта білген. Күні бүгінге дейін «Әлди, әлди, ақ бөпем, ақ бесікке жат, бөпем» деп басталатын рухани мұраның сүрлеуін жоғалтпай, жібін жалғап келе жатқандар – қазақ ақындары. Енді сонау көне замандардан көзайым болып бізге жеткен бесік жырының бір үлгісін мысал ретінде келтірейін:

Әлди, әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат, бөпем.

Қолымыздан іс алып,

Мойыныңа күш алып,

Бізді бағар ма екенсің?!

Құрығыңды майырып,

Түнде жылқы қайырып,

Жаудан жылқы айырып,

Жігіт болар ма екенсің?!

Бармақтарың майысып,

Түрлі ою ойысып,

Шебер болар ма екенсің?!

Таңдайларың тақылдап,

Сөзіңді жұрт мақұлдап,

Шешен болар ма екенсің?!

Кең балағын түріскен,

Ұлы топта күрескен,

Палуан болар ма екенсің?!

Бал қайнатып, шай ішкен,

Қазы кертіп, жал жеген,

Асты болар ма екенсің?!

Ұзақ жасап көбірек,

Басты болар ма екенсің?!

Еңбек етіп бар елге,

Мәлім болар ма екенсің?!

Талай қырдан өтерсің,

Мақсатыңа жетерсің.

Ұйықтай қойшы, бөпем-ай,

Әлди, әлди, әлди-ай!

Ата марқұм өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының бас жағында-ақ: «Біздің балаларымызға әжелері не шешелері ертегі айта бермейді. Содан қорқам. Қазіргі келіндерім сәбилеріне бесік жырын айта білмейді. Құлағына анасының әлди әні сіңбеген баланың көкірегі кейін керең болып қала ма деп қорқамын...» – деп талай айтып та, жазып та қалдырған екен. Осы қысқа сөздің өзінде қаншама терең ой, қауіп, түйткіл жатыр. Ата-бабаларымыз жасаған, ғасырлардан көктей өткен дәстүрден ажырасақ, ұлттық құндылықты, ұлттық болмысты қоса жоғалтатынымызды меңзеп тұр ғой.

Қалжа

Қазақтың өте бір қасиетті ырымы – келінге қалжа жегізу. Бұрынырақта кедейдің кедейі әйеліне қалжа жегізген. Тіпті бұған өзінің шамасы келмеген күнде ауқатты адамдар қалжасын әкеліп берген. Өйткені қалжа әкеп беру де сауабы үлкен іс болып саналған. Қалжаның күнделікті желінетін еттен айырмашылығы – ол жас босанған ана мен баланың сыбағасы. Әрі құрметті ас саналады. Қалжа, біріншіден, дүниеге келген нәрестенің құрметіне арналса, екіншіден, жас анаға дүниеге перзент әкелгені үшін арнайы сойылатын болған. Күнде келінге сорпасын ішкізіп, етін жегізіп отырғандықтан, жас босанған ана өзінің жоғалтқан күш-қуатын осы қалжа арқылы қалпына келтіреді. Босанғаннан кейінгі күтімге қалжаның тигізер пайдасы ұшан-теңіз. Қалжа жеп, жас сорпа ішкен келіншектің сүті де маңызды, құнарлы болады. Баланың тез ет алып өсуіне әсер етеді. Қазіргі жігіттерді қайдам, бұрындары жігіттердің бірі ауырлау затты көтеруге әлі келмесе немесе абайламай жығылып қалса, құрдастары
келеке қылып: «Әй, немене, сенің шешең қалжа жемеген бе?» – деп қағытқан. Кей жағдайда «құдайға шүкір, біздің де шешеміз қалжа жеген» деп өзін-өзі көтермелеп, шамасы келмей жатқанын білдірмеуге тырысып баққан. Тілімізде жиі қолданылатын осы сөздің өзінде мән-мағына жатыр. Қалжаны кей өңірлерде қыздың төркіні де әкеп жатады, бірақ қалжа, негізінен, келіншектің күйеуінің мойнындағы міндет-парызы болып есептеледі…

Айтса да, қалжаға сойылған қойдың мойын омыртқасын бөлшектемей тұтас, бүтін күйі пісіреді. Келін оған пышақ тигізбей, қолымен тап-таза етіп мұжиды. Содан кейін жіп өткізіп, есіктің маңдайша тұсына іліп қояды. Баланың мойыны тез қатайсын әрі түзу болсын деген ырым.

Зейнеп АХМЕТОВА, «Күретамыр» кітабынан үзінді